Is de naam die we onze eigen soort hebben gegeven aan vervanging toe? De Leidse hoogleraar archeologie Marie Soressi vindt van wel.
Homo sapiens hebben we onze eigen soort gedoopt: de ‘wijze’ of ‘verstandige’ mens. Dat impliceert dat we slimmer waren dan andere soorten van het geslacht Homo die nu niet meer voorkomen op aarde, zoals de neanderthalers. Maar, zo zei de Leidse hoogleraar Hominin Diversity Archaelogy Marie Soressi tijdens haar oratie vorige week: daar hebben we helemaal geen bewijs voor. Daarom stelt ze voor onze soort te hernoemen naar Homo faber: de ‘makende mens’.
Grote verrassing
Aanvankelijk ging het Soressi om de vraag hoe het kon gebeuren dat de mensen(onder)soort neanderthaler zo’n 40.000 jaar geleden kon verdwijnen. Maar terwijl ze dat onderzoek deed, vertelt ze aan de telefoon, stelde ze vast dat je onmogelijk kunt stellen dat de Homo sapiens van destijds slimmer was dan de neanderthalers.
Een ander keerpunt in hoe we denken over neanderthalers was de publicatie van het eerste neanderthaler-genoom, in 2010. “Daaruit bleek dat neanderthalers en mensen zich samen voortplantten”, zegt Soressi. “Dat was een grote verrassing. Eerder waren de neanderthalers mensen die compleet verdwenen waren. Nu bleek dat we een deel van hun genen met ons meedragen. We delen dus meer met ze dan we ooit hadden verwacht.”
Meer nakomelingen
In 2013 publiceerde Soressi verder een wetenschappelijk artikel met als titel ‘Neanderthalers maakten de eerste gespecialiseerde gereedschappen van beenderen in Europa’. “De gereedschappen de neanderthalers 50.000 jaar geleden gebruikten om huiden te bewerken, lijken extreem veel op wat je nu ziet in bijna elke werkplaats waar met leer wordt gewerkt”, vertelt ze daarover. “Blijkbaar hebben we nooit iets beters kunnen bedenken om die taak mee uit te voeren.”
Maar wat het dan was waardoor de neanderthaler en andere menssoorten uitstierven, en Homo sapiens als enige overbleef? “Op de een of andere manier kregen we meer nakomelingen”, zegt Soressi daarover. “Wat er precies gebeurde, is niet duidelijk. Maar we moeten in elk geval stoppen met denken dat dit kwam doordat we slimmer waren.”
Wat ons ons maakt
Daarom keert Soressi zich ook tegen de naam Homo sapiens voor onze soort. In plaats daarvan pleit ze voor Homo faber: de ‘makende mens’. Daarmee wil ze overigens niet zeggen dat ‘wij’ beter waren in het maken van gereedschappen dan bijvoorbeeld de neanderthalers. “Daar is geen duidelijk bewijs voor.”
Wel, zegt ze, is het maken van gereedschappen iets dat al heel lang gaande is in de menselijke evolutie. “Dat is wat ons ons heeft gemaakt. Onze capaciteiten hebben zich ontwikkeld door onze interesse in het ontwikkelen en maken van gereedschappen.”
Ötzi de ijsman
Onze fascinatie met spullen lijkt wel een beetje uit de hand te lopen, zegt Soressi. In 1991 werd het lichaam gevonden van Ötzi de ijsman, die zo’n drieduizend jaar voor Christus moet hebben geleefd. “Het aantal voorwerpen dat Ötzi gedurende zijn hele leven gebruikte, was waarschijnlijk gelijk aan het aantal voorwerpen dat wij nu in één enkele dag gebruiken.”
Bovendien, vervolgt de hoogleraar, wist Ötzi van zijn mes hoe het gemaakt was en uit welke materialen het bestond. “Ik bel nu met een smartphone waarvan ik geen idee heb wat voor materialen erin zitten, waar die vandaan komen, wie hem in elkaar heeft gezet… Datzelfde geldt voor tientallen andere voorwerpen die ik elke dag gebruik.” En dat gebrek aan kennis maakt het lastig om bijvoorbeeld onze koolstofvoetafdruk te verkleinen, vervolgt ze.
Eerste vraagtekens
Maar terug naar die naam voor onze soort. Is er echt een kans dat we Homo sapiens binnenkort vaarwel gaan zeggen? “Ik heb pas voor het eerst vraagtekens bij die naam gezet tijdens mijn oratie”, zegt Soressi. “Nu wil ik er artikelen over gaan schrijven, en mijn punt gaan bespreken met collega’s. En wie weet wat er dan van komt.”
